Bilim adamlarının pek çoğunca kabul edilen yazılı tarih M.Ö. 3500 yılında başlıyor. Bundan öncesinde de yani mesela M.Ö. 300.000 yılında da  insanlar vardı ancak ne yaptıkları ya da nasıl yaşadıklarına dair bize bıraktıkları yazılı bir metin yok. Yalnızca bazı ipuçları taşıyan aletler, süs eşyaları, heykelcikler veya mezarlara yerleştirdikleri özel eşyaları var. Fakat Sümerler, Mısırlılar nasıl yaşamışlar, kralları kimmiş, kimlerle savaşmışlar, kimlerle antlaşmalar imzalamışlar bilebiliyoruz. Gerçekten de söz uçuyor, yazı kalıyor sevgili okuyucularımız. Anadolu Medeniyetleri Müzesi'ne bir gün yolunuz düşerse, müzede MÖ 19.yy'a kadar uzanan belge (belge derken kil tabletleri kastediyorum) inceleyebilirsiniz. Gerçi o devirdeki insanların el yazıları pek kötüymüş, hiç okunmuyor. Okuduğunuzda direkt bir şey anlayamayabilirsiniz. Fakat tabletlerin yanında açıklamaları da var. Tapu devirleri, mal teslim tutanakları, antlaşma metinleri... o devirde yaşananlara dair onlarca kayıt var.

Bu yazımıza esin kaynağı olan şey okuduğum bir kitap, Freud'un "Musa ve Tek Tanrı İnancı" kitabı. Kitabında Freud, Musevilikten önce Mısır'da var olan bir tek tanrılı dinden bahsediyor ve buradan hareketle bazı çıkarımlarda bulunuyor. Bu kitaptan sonra yaptığım okumalarda (Reza Aslan kitapları bunların arasındaydı) Freud'un bu kitapta ileri sürdüğü bazı konuların doğru olmadığının anlaşıldığını öğrendim. Fakat zaten amacım bu yazıda bu kitabın bir özetini paylaşmak değil; burada okuduklarımdan hareketle yaptığım araştırmayı sizlere sunmak: Semavi (İbrahimi) olmayan Tek Tanrılı Dinler. 

Buyurun bu Mısır'daki din ile başlayalım:

Aten Dini

Kurucusu, ismini sonradan Akhenaton olarak değiştiren Amenothep IV (Dördüncü Amenothep). Akhenaton'un anlamı Aton'un Hizmetkarı. Kendinden önceki krallardan farklı olarak tek ve en yüce tanrının Aten olduğuna inanıyormuş. Önce diğer tanrılar için kurulmuş tapınakların yanlarına Aten için tapınaklar yaptırmış. Bir süre sonra da bu eski tapınakları yıktırmış. [1] Akhenaton, kendisini tanrı ile halkı arasındaki kişi olarak konumlandırmış. Böyle yapınca da rahipler işlevsiz kalmış. Rahiplerin bu işten hiç de hoşnut olmadıklarını tahmin edebilirsiniz. Zaten belki de bu sebepten, Akhenaton'un Aten'in rahmetine kavuşmasından sonra tüm tapınaklar eski haline getirilmiş ve bu sefer de Aten tapınakları yıkılmış. Bu dine ait en uzun yazılı dini metin, Büyük Aten İlahisi [2]. Aşağıda bu ilahiden bir kesiti okuyabilirsiniz:

(...)

Kadınlarda tohumun yaratıcısı,

Sen ki sıvıyı insana dönüştüren,

Anne karnında oğlunu koruyan,

Ağlamasını dindiren şeyle onu yatıştıran,

Rahimde (hatta) emziriyorsun,

Yaptığı her şeyi sürdürmek için nefes veren!

Nefes almak için rahimden indiğinde

Doğduğu gün,

Ağzını tamamen açıyor ve onun ihtiyaçlarını karşılıyorsun,

Yumurtadaki civciv kabuğun içinde konuştuğunda,

Onu yaşatmak için ona nefes verirsin.

Onu yumurtanın içinde doyum haline getirdiğin zaman, onu kırmak için,

Vakti gelince konuşmak için yumurtadan çıkar;

Oradan çıkarken ayakları üzerinde yürür.

(...) [3]

Aten dini Akhenaton'dan sonra pek tutunamamış ve yirmi yıl gibi bir süre içinde sadece şans eseri korunmuş tabletlerdeki bir din olarak kalmış. Bu araştırmayı yaparken Aton'u daha önce bir yerde daha duyduğumu fark ettim. Yıllarca severek dinlediğim "Therion - Son of the Sun" şarkısı onun hakkındaymış. Sizler de bu yazıdan sonra merak ederseniz dinleyin sevgili okuyucularımız.

Çeroki Dini 

Çerokiler, Unetlanvhi adında, Büyük Ruh denen ilahi bir güce olan inanıyorlarmış. Bu Büyük Ruh'un sıfatları yani onu tanımlayan özellikler arasında, her şeyin yaratıcısı olması, tek olması, en büyük olması, en yukarda yaşayan olması varmış. Çerokiler bu Büyük Ruh'un herhangi insani bir özelliği olmadığına, insan formuna hiçbir şekilde benzemediğine inanırlarmış.

Çeroki dinini diğer dinlerden ayıran en ilginç özellik hayvan ruhlarına yaptığı vurgu. Çerokiler, hayvanların kendi ruhlarına sahip olduğuna ve bu ruhların insanlara rehberlik ve koruma sağlayabileceğine inanıyormuş.

Çerokilerin doğa ile uyum içerisinde yaşama gayretleri olduğunu, hiçbir canlıya zarar vermeden yaşamanın faziletine inandıklarını söyleyebiliriz. Ancak, doğada da gördükleri şekilde gıda sağlamak maksadıyla diğer hayvanları öldürmek zorunda kalmalarından da aslında hoşnut olmadıklarını inançlarındaki şu aşağıdaki kesitten anlayabiliyoruz:

"Eskiden insanlar, hayvanlar ve bitkiler dostça birlikte yaşarlarmış. Ama insanların nüfusunun çok artması ile hayvanlara yaşayacak yer kalmamaya başlamış. Bir de bunun üzerine insanlar beslenmek için ya da bazen sadece etrafta bulunmalarından rahatsız olduklarından hayvanları öldürmeye başlayınca hayvanlar buna çok içerlemiş ve kızmış. Hayvanlar bunun üzerine, insanlara zarar vermek için türlü türlü hastalıklar ortaya çıkartarak insanları hasta etmişler. (Burada Covid-19 için bir kehanet var diyebilir miyiz?) Bu böylece sürüp gitmiş ve insanlar sıklıkla hasta olup ölür olmuşlar.

Bir süre sonra bitkiler toplanarak bu durumu değerlendirmişler ve hayvanların insanlara verdikleri bu cezanın aşırı olduğuna kanaat getirmişler. Bu gidişe bir dur demek için bir araya gelip, hastalıklara şifa olmaya karar vermişler. İşte o gün bu gündür bitkiler hastalıkların tedavisinde kullanılırlar."

Gördüğünüz gibi Çerokiler, doğa ile eşgüdümlü yaşamaya çalışan ve hayatta kalmak için bile olsa başka canlıların hayatlarına kastetmekten imtina eden bir toplulukmuş.

Zerdüştlük

Musevilikten sonra ortaya çıkan ancak İbrahimi olmayan Zerdüştlük MÖ 6. yüzyılda İran'da kurulan bir tek tanrılı dindir. Aslında tek tanrılı din olarak yazıp yazmamak konusunda çok fazla git-gel yaşadım fakat en sonunda tek tanrılı olarak addedilebileceğine kanaat getirdim. Bu dinde iyilik, bilgelik tanrısı Ahura Mazda ve karşısında kötülüğü temsil eden Ehriman (Ehrimen de dendiğini biliyorum. Böyle bir Ankaralı grup da var bildiğim kadarıyla) var. Ehriman, bazı dönemlerde aynı İslamiyet'teki Şeytan gibi meleklerin arasındaki kötü olan gibi resmedilmişse de bazı dönemlerde Ahura Mazda'nın direkt olarak antitezi olarak gösterilmiş [5]. Okuduklarımdan, ilk örneğin daha baskın ve daha erken döneme ait olduğunu gördüğümden bu listeye ekledim.

Zerdüştlük, M.Ö. 570 yılında doğduğu düşünülen ve bu inanca bağlı olanlar tarafından peygamber olarak kabul edilen Zerdüşt'ün öğretilerine dayanan tek tanrılı bir dindir. Onun tanrısı Ahura Mazda her şeyi bilen ama maalesef her şeye gücü yetmeyen bir tanrıdır. Kötülük ile mücadele eder, hep kazanamaz ve en nihayetinde galip geleceğine inanılır. Dinin ana manevi gücü, kaosun antitezi olan kozmik düzen Aşa'dır. Zerdüştlükte, İyi Düşünceler, İyi Sözler ve İyi İşlerden oluşan ve Ahura Mazda'nın "Gerçek" anlamına gelen lakabı olan Aşa'nın Üç Katlı Yolu, temel ilke olarak kabul edilir. [6] Aşa'nın zıddı da "Yalan" anlamına gelen Druj'dur ki bu da Ehriman'ın lakabıdır.

İnanışa göre Zerdüşt, 45 günlük bir ibadet sonrasında Ahura Mazda'nın huzuruna çıkmış, onunla görüşmüş ve oradan Avesta adlı kutsal kitapla dönmüştür.

Tengricilik

Tengricilik, Orta Asya ve Sibirya bölgesinde ortaya çıkmış ancak Finlandiya ve Macaristan'da da izleri görülebilen bir dindir. "Tengri" yani bugünkü söylenişi ile "Tanrı" terimi, "gökyüzü" veya "cennet" anlamına gelir ve sıklıkla mavi bir gökyüzü, beyaz güneş ve ay şeklinde tasvir edilir.

Tengricilikte, doğa ile insanlık arasındaki bağlantıya güçlü bir vurgu yapılır ve doğadaki her şeyin birbirine bağlı olduğuna inanılır. Doğal dünya ile uyum içinde yaşamanın önemli olduğunu düşünülür. Bu, yeryüzü ve tüm canlı varlıklara saygı göstermeyi, çevreden sadece ihtiyaç duyulanları almaya yönelik davranışları içerir. Bu yönü ile Çeroki dini ile bir takım benzerlikler taşıdığı fark edilebilir. (Türkler aslında Kızılderiliymiş biliyorsunuz.) Benzerlikler şu şekilde sıralanabilir:

1- Her iki din de tüm canlıların birbirine bağlılığına ve doğa ile uyum içinde yaşamanın önemine güçlü bir vurgu yapmaktadır.

2- Her ikisi de yüce bir varlığa veya güce inanır, Çeroki bu güce Büyük Ruh olarak atıfta bulunur ve Tengricilik, gök tanrısı Tengri'ye tapar.

3- Her ikisinin de çoklu dünyaların veya varoluş düzlemlerinin varlığına inancı vardır. Çeroki dini Üst, Orta ve Aşağı Dünyalar kavramına sahipken, Tengricilik Üç Dünyaya sahiptir.

4- Çeroki'nin fiziksel, ruhsal ve gölge benlik kavramına sahip olması ve Tengriciliğin Animistik Ruh, Gölge Ruh ve Yüksek Ruh kavramına sahip olmasıyla, her ikisi de bir bireyde birden fazla ruhun varlığına inanır.

Tengriciliğin temel inançları Üç Dünya ve Üç Ruh'tur. Üç Dünya, ruhlar ve tanrıların üst dünyası, insanlığın orta dünyası ve ölülerin ve doğa ruhlarının alt dünyasıdır. Üç Ruh, canlı varlıkların ve cansız nesnelerin içinde var olan Animistik Ruh, kişinin daha karanlık tarafı olan ve kontrol altında tutulması gereken Gölge Ruhu ve bireyi ilahi ile bağlayan Yüksek Ruh'tur.

Tengricilik, binlerce yıl süren zengin bir tarihe sahiptir. Moğol İmparatorluğu'nun hakim dinidir ve Türk ve Moğol halklarının manevi hayatında önemli bir rol oynamıştır. Sümercede gökyüzü ve tanrı anlamlarına gelen "Dingir" ile "Tengri" arasında bir ilişki olduğuna dair bazı savlar olsa da bu henüz kanıtlanamamıştır. [7] İki dil arasında bunun dışında pek bir benzerlik olmaması da bu savı zayıflatan özelliklerdendir.

Sonuç

Tek tanrılı dinler diye araştırıldığında, bu saydıklarımdan başka inanışlar da listelenecektir ancak bu dinlerde çok tanrılı dinlerin izleri inanışta çok yer kapladığından bu yazıma dahil etmedim. Zerdüştlüğü de az kalsın almıyordum örneğin.

Bu saydığım tüm dinler hala yaşıyorlar ve yaşatılıyorlar. İnsanlık var oldukça farklı inançlar da olacak. Önemli olan ve bize düşen farklılıklarımızdan yola çıkarak birbirimizi kırmak değil, benzerliklerimizden yola çıkarak birbirimizi sevindirmek olmalıdır.

Bir dahaki yazımıza kadar hoşgörülü olun sevgili okuyucularımız.

Kaynaklar:

[1]: Amenhotep IV (Akhenaton) | eHISTORY (osu.edu)

[2]: Great Hymn to the Aten - Wikipedia

[3]: The Great Hymn to the Aten (katherinestange.com)

[4]: Cherokee spiritual beliefs - Wikipedia

[5]: AHRIMAN – Encyclopaedia Iranica (iranicaonline.org)

[6]: Bütün Yönleriyle Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi - İsmet Zeki Eyüboğlu

[7]: Türk Mitolojisi - Akademik Tarih (akademiktarihtr.com)