Siz sevgili okuyucularımızın “Zabaaınan”, “ahşamınan” gibi ifadeleri daha evvel çevrenizde ya da televizyonda duymuş olduğunuza eminim. Hatta yer yer buna benzer ifadeleri kullanıyor da olabilirsiniz. Ancak bunu yaparken, dilbilgisi kitaplarının tümünde geçmeyen farklı bir ek kullandığınızı biliyor muydunuz?

Kullanımına devam edilmesine rağmen kitaplardan çıkmış olmasının sebebinin iyelik eki ile karıştırılabiliyor olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Başlıkta görülebilecek “Baharın” buna örnek olabilir. Sık kullandığımız “Yazın” ve “Kışın” ifadeleri akla aidiyet getirmezken, “Baharın” dendiğinde “benim mi?” şeklinde bir düşünce oluşturabilmektedir.

Bu yazımızda +Xn şeklinde gösterilen bu ekin dilimizdeki yerinden bahsetmek ve örnekler vermek istedik.

 +Xn eki kullanımı 5 gruba ayrılabilir:

• Araç Durumu

Bu şekilde halen kullanmakta olduğumuz bir örneği ne kaynaklarda ne kendim düşünerek bulamadım. Fakat eskiden aşağıdaki örneklerdeki gibi bir kullanımı varmış:

“Çiçeklikte sandvaç eter min ünün / Okır sur-ı ibri tünün hem künün”

Yani, “Çiçeklikte bülbül öter bin sesle / Okur mezmurları geceleyin hem gündüzün”

Bu yukarıdaki örnekte araç durumu olan “sesle” yani “ünlemeyle”nin kullanımı görülüyor. Bu örnekte aynı zamanda bir sonraki gruptaki zaman zarfı da mevcut. “Tünün” yani geceleyin ve “künün” yani gündüzleyin. Bu arada dikkatli okuyucularımız fark etmiştir. Tünaydın kelimesindeki tün, işte bu tün. Yani gece. Öğleden sonra söylediğimiz bu kelime “geceniz aydın olsun” anlamına geliyor. Çok saçma bir kullanım kanaatimce. Bir de bu kelime ile alakalı “tünemek” var: “gecelemek” için konmak anlamında kullanıyoruz.

• Zaman Zarfı

Kullanımlardan en çok bunu kullanıyoruz. Başlıkta verdiğimiz örnekler de bu kategoride yer alıyor. Aşağıda başka örnekleri sıralıyor olacağız:

“İlkin” çok kullandığımız ve hatta erkek ismi (Pin’s Hubby) olarak da kullanılan bir kelime. İlk olarak, ilk başta anlamına geliyor.

“Yarın” kelimesinde de bu ek var. Yar aydınlanma, ışıma demek. Yarın kelimesi de bu durumda “aydınlandığında” anlamına geliyor.

“Demin” kelimesi de bu ekin kullanıldığı kelimelerden bir tanesi. “Tem/tim” henüz anlamına geliyor. “Demin” de bu durumda az evvel anlamında bir kelime oluyor.

“Ansızın” çok güzel bir örnek kanımca. “An” anlamak, “ansız” ise “anlamasız / farkına varmadan” demek. Bu durumda da “ansızın”, fark ettirmeden / kimse anlayamadan demek.

• Durum Zarfı

Bu ek bazen de “olarak” anlamına gelecek şekilde durum zarfı türetmek için kullanılıyor. Günümüzde kullanıma örnek olarak “için için” (yani içeride tutarak, göstermeden, gizli gizli) ya da “kıçın kıçın” (yani arka arka) gösterilebilir. Fakat eskiden şu aşağıdaki gibi de kullanımı mevcutmuş:

“Anı ıdsa bolgay yalavaçlıkın / Yırak erse yat baz, öz erse yakın”.

Yani, “Onu yollasa olur elçi olarak / Uzak ise el yabancı, kendi ise yakın.”

Buradan “yalavaç”ın elçi demek olduğunu anlıyoruz. "Yalvaç" ise çocukluğumu geçirmiş olduğum, ülkemizdeki nadide ilçelerimizden biri oluyor. Bu örneği seçmiş olmam da zaten bundan mütevellitti.

• Yer Zarfı

Bunun da günümüzde kullanımına dair örnek tespit edemedim, fakat eskiden yer / yön belirtmek maksadıyla kullanıldığını görebiliyoruz.

“Ne astın ne üstün ne utru orun”

Yani, “Ne altında, ne üstünde ne de karşı tarafında bulunuyor.”

Faydalandığım kaynaklardan birinde aşağıdaki ifade de yer/yön zarfı olarak kullanıma örnek olarak verilmiş. Ancak ben bunun tam olarak günümüz Türkçesindeki “aşağı yukarı” ifadesi ile aynı olduğunu değerlendiriyorum.

“Yagdi yağmur, esdi yeller astın üstün altı ay.”

Yani bence, “Yağdı yağmur, esti yeller, aşağı yukarı altı ay.”

• Edat Türetme

Günümüze dair örnek olarak “karşın”, “özgün”, “örneğin” ifadelerini veriyor olabiliriz.

Gördüğünüz gibi bu eki bilmeden de olsa gündelik konuşma dilimizde oldukça sık kullanıyoruz. Bu araştırmayı yaparken, Eski Türkçenin ne kadar güzel ve anlaşılır olduğunu ve günümüzde konuştuğumuz Türkçeden hiç de o kadar uzak olmadığını gördüm.

Bir sonraki yazımıza kadar aklınıza yukarıdakilere yeni örnekler gelirse bize iletin lütfen.

Kaynaklar:

Zafer Önler (@zafer_onler), +(X)n Zarf Eki ve Kullanımı, 2010

Ayşe Erdoğan, Çuvaşçada Art Zamanlı Ad Yapımı, 2019

Birol İpek, Türk Dilinde Vasıta Hali, 2008

Ayten Atay, Türkçede *ya- (Parlamak) Kökü ve Türevleri, 2006